Turismo Miño

O primeiro románico galego

A datación de San Xoán de Vilanova podería situarse no século  XI, citando algúns autores o ano 1040, aínda que non hai unanimidade nin certeza sobre isto xa que escasean os datos da súa historia, sen que conste citada en documentos ata o ano 1156 (nunha bula do Papa  Adriano IV).

Esta pequena igrexa rural posúe un extraordinario interese no  románico galego, xa que xunto San Antolín de Toques (tamén na provincia da Coruña) e San Martín de Mondoñedo (en Lugo) son as únicas con características do  románico catalán ou lombardo.
O seu esquema é dunha soa nave con ábsida  semicircular unido directamente por un arco  presbiteral, sen presenza de tramo recto (como caracteriza ao  románico pleno). Esta singular característica é soamente compartida por San Martiño de Mondoñedo (Lugo) e Santiago de Catoira (A Coruña).

Interior
Resalta da sinxeleza do interior do templo o feito de que o arco triunfal non estea sostido por columnas, senón que o arco de medio punto apéase nos propios muros.
Os pequenos perpiaños son máis irregulares e a proporción de “ Lousa” ( lousa,  Lousa -Lousa) é maior no exterior que no seu interior.

Exterior
Os pequenos perpiaños da nave son traballados con maza, de forma irregular e tamaños desiguais. Nunha pequena porcentaxe utilízase a laxa apenas labrada, extraída dunha canteira próxima denominada polos campesiños locais Galilea. O material utilizado é de cores escuras e claros, moi pouco frecuente no  románico galego. Esta mestura dálle ao edificio unha vistosa  policromía só comparable con algunhas igrexas do noroeste da provincia de Lleida.
No muro meridional da nave ábrese, como na ábsida, tres xanelas sinxelas, abucinadas e de medio punto pero agora sen dobrar.

A orixinal decoración exterior

O edificio concentra a súa decoración exterior na ábsida e a fachada principal. A ábsida organízase en tres tramos diferenciados por dous  lesenas (columna plana encostada ao muro, con funcións só ornamentais e utilizada para diferenciar panos). Cada tramo posúe catro pequenos arcos cegos de medio punto.

Estes pequenos arcos cegos apóianse en  ménsulas  trapezoidales decoradas con figuras tan desgastadas que fan difícil a súa interpretación.
Por encima da  ringlera superior aos  arquitos cegos percorre a ábsida unha  imposta en curva de  nacela decorada cun  trenzado con perfecta continuidade.
Dúas xanelas abucinadas con arco de medio punto e labradas nun só bloque rectangular acompañan á ábsida.

Fachada Barroca

A fachada principal foi remodelada no terceiro cuarto do século  XVIII, chegando ata nós cunhas características principalmente barrocas. A espadana actual parece probable que sexa posterior á fachada.

Oito pezas singulares

A decoración concéntrase nas  impostas exteriores de nave e ábsida.
Na ábsida aparece o tema da  trenza, componse de tres liñas paralelas, os espazos que deixan ao cruzarse decóranse con perlas.

A  imposta percorre ambas as naves pero a decoración concéntrase no muro norte. Utilízase o motivo de talo  ondulante ou sinuoso con temas xeométricos e  animalísticos nos seus ocos. Son oito pezas decoradas que casan  deficientemente. De esquerda a dereita os temas son:

1.- Talo con  cuadrúpedos nos extremos e espirais no oco central.
2.- Talo co que poderían ser rodas.
3.- Talo con espirais.
4.- Talo con  cuadrúpedos nos ocos.
5.- Talo con espirais que limitan o oco con rodas.
6.- Talo con aves de caza e cabeza de  bóvido de fronte.
7.- Peza sumamente desgastada na que levemente se distingue un  cuadrúpedo e parte do talo.
8.- Talo con  cuadrúpedos moi desgastados.

Talo Sinuoso

A transcendencia da decoración que atopamos en San Xoán de Vilanova non é tanto nos temas en si, se non como aparecen e no feito de que aparezan todos xuntos.
En San Xoán alcanzan un desenvolvemento semellante ao logrado polos temas decorativos  visigodos dispostos en longas grecas que adornan muros e  impostas e aparecen xuntos como ocorre en relevos  mozárabes, o que lle dá unha excepcional singularidade.

A  trenza e o talo sinuoso son dous temas decorativos do  románico. En Vilanova o talo sinuoso ten forma de cordón estreito e  cilíndrico, tratándose dunha variante moi significativa do  prerrománico.

Románico Lombardo

A expresión  románico Lombardo foi substituída pola de primeiro  románico ou  protorrománico de transición entre o  prerrománico e o  románico pleno.
O  románico Lombardo serve fóra de Cataluña para designar unha variedade de  románico identificable pola presenza de  arquitos cegos separados por  lesenas. A estas características habería que engadirlle outras do primeiro  románico como a ábsida unida directamente á nave sen tramo recto, tellas asentadas directamente sobre o muro sen cornixas nin  canzorros, xanelas sen pequenas columnas encostadas e aparello de pequenos perpiaños.
San Xoán de Vilanova destaca tanto polos seus  arquitos cegos de medio punto tan só presentes en Galicia en San  Martíño de Mondoñedo (Lugo) e San Antolín de Toques (A Coruña) como pola  planimetría da súa ábsida, ambas as características principais do  románico Lombardo.

Todo iso unido á orixinal contraposición de materiais fan de Vilanova unha construción con personalidade propia.

Esta igrexa está catalogado como Ben de Interese Cultural (BIC) dentro da Comarca Eumesa como  Conxunto Histórico de  Paraxe Pintoresca publicada no BOE  n.º 228 do 23 de setembro de 1971 (Decreto 2234/1971).